بانک‌های غذا به شکل معمول غذاهای خود را از شرکت‌ها و تولیدکنندگان عمده‌ مواد غذایی دریافت می‌کنند که موفق به فروش تولیدات خود نشده‌اند و می‌خواهند انبارهای خود را خالی کنند.

البته، داوطلبان و اهداکنندگان شخصی نیز نقش به‌سزایی در رونق سفره‌ بانک‌های غذا دارند. علاوه بر این، بانک‌های غذا با هتل‌ها، رستوران‌ها و سالن‌های غذاخوری نیز تعامل و همکاری می‌کنند، زیرا در هر وعده غذایی مقدار زیادی غذا برجای می‌ماند. منظور باقی‌ماندهی غذای افراد نیست، بلکه اضافه غذای سفارش داده‌شده است.

این بانک‌ها با عقد قرارداد با چنین مراکزی به جمع‌آوری غذاها و بسته‌بندی آن‌ها می‌پردازند. در این فرآیند هم از حیف‌ومیل غذاهای باقی‌مانده جلوگیری می‌شود و هم شبیه بانک‌ها که پول را به گردش درمی‌آوردند، غذا به گردش درمی‌آید و به دست گرسنگان و نیازمندان می‌رسد.

در مواردی که غذاهای جمع‌آوری‌شده نزدیک به اتمام تاریخ انقضا خود باشند، بانک‌های غذا از طریق ارتباط با کارشناسان ایمنی غذایی، از سلامت و ایمنی غذا اطمینان حاصل می‌کنند. همچنین، برخی بانک‌های غذایی با مراجعه به عمده‌فروشان، خود، اقدام به خرید مواد غذایی ارزان‌قیمت نسبت به نرخ بازار می‌کنند.

در بعضی کشورها کشاورزان پس از برداشت اولیه‌ محصول خود از زمین به داوطلبان فعال در بانک‌های غذا اجازه می‌دهند تا اقدام به جمع‌آوری باقیمانده‌ محصول و استفاده از آن در بانک غذا کنند.

بانک‌های غذا؛ انواع، شماری از آن‌ها و درصد مراجعه

اولین بانک غذا در جهان، بانک غذای سنت ماری بود که در 1967م در آریزونای آمریکا توسط جان وان هنگل تأسیس شد. از آن زمان تاکنون صدها بانک غذا در سراسر جهان ایجادشده است. بانک‌های غذا بر اساس نمونه‌های مختلفی فعالیت می‌کنند، اما از لحاظ عملکردی می‌توان همه آن‌ها را در دو نمونه «انباری»(Warehouse) و «خط مقدم»(Front line) جای داد.

در نمونه «انباری»، بانک غذا در هر شهری به‌صورت یک انبار بزرگ عمل می‌کند که به‌طور مستقیم با افراد گرسنه در ارتباط نیست، بلکه محموله‌های بزرگ اهدایی را دریافت کرده و پس از کنترل کیفیت آن‌ها اقدام به ذخیره غذا می‌کند.

سپس، غذا را بین سازمان‌های غیردولتی و خیریه‌هایی که به‌طور مستقیم با نیازمندان در ارتباط می‌باشند، توزیع می‌کند. بانک‌های غذا در آمریکا، استرالیا و بخش زیادی از کانادا به این شکل فعالیت می‌کنند.

در نمونه «خط مقدم» که بسیاری از کشورهای اروپایی بر اساس آن عمل می‌کنند، بانک غذا خط مقدم ارتباط با نیازمندان بوده و خود به‌طور مستقیم مواد غذایی را به دست فقیران، بی‌خانمان‌ها و سالمندان می‌رساند.

رشد بانک‌های غذا به‌طور گسترده‌ای مورد استقبال جامعه و به‌ویژه احزاب دست راستی قرارگرفته است. احزاب چپ نیز ظهور چنین بانک‌هایی را مثبت قلمداد کرده و آن را شاهدی بر وجود جامعه‌ مدنی فعال و مستقل از دولت ارزیابی می‌کنند بااین‌حال، برخی دانشگاهیان و مفسران ابراز نگرانی کرده‌اند که ظهور بانک‌های غذا ممکن است حمایت‌های سیاسی را برای تأمین رفاه کاهش دهد.

فرض بر این است که وقتی بانک‌های غذا به فعالیت در این زمینه می‌پردازند، دیگر نمی‌توان مسئولیت پاسخگویی به نیاز افراد گرسنه را تنها متوجه دولت دانست. برخی گزارش‌ها نیز حاکی از آن است که بانک‌های غذا در مقایسه با کمک‌های دولتی ناکارآمد بوده و مردم برای مراجعه‌ مستقیم به آن‌ها احساس شرمساری می‌کنند.

بااین‌وجود، در اروپا و آمریکا پس از بحران مالی 8-2007م و تورم فزاینده در قیمت مواد غذایی که از اواخر 2006م آغازشده بود، تعداد بانک‌های غذا و مراجعه‌کنندگان آن‌ها به‌سرعت افزایش یافت. بر طبق گزارش Gleaners Indiana Food bank، در 2012م حدود 50 میلیون آمریکایی در جدال با ناامنی غذایی بوده‌اند یعنی 1 نفر از هر 6 نفر جمعیت. همچنین، تعداد افرادی که در آمریکا نیازمند کمک بانک‌های غذایی هستند، از 2005م تاکنون 46 درصد افزایش‌یافته است.

بر پایه گزارش مرکز مطالعات سیاست‌گذاری سلامت دانشگاه UCLA، میزان مراجعه‌کنندگان به بانک غذای کالیفرنیا از 2008م به این‌سو افزایش 40 درصدی داشته است(2). اواسط 2012م برخی بانک‌های غذا نگرانی خود را در تهیه غذای نیازمندان در ماه‌های بعد ابراز کردند، زیرا قیمت مواد غذایی و میزان مراجعه‌کنندگان به بانک‌های غذا افزایش‌یافته بود، اما کمک‌های مالی به بانک‌ها کاهش چشمگیری پیداکرده بود.

علاوه بر این، بهره‌وری روزافزون صنعت غذا و کاهش اتلاف مواد غذایی در چرخه‌ تولیدی سبب کاهش ورودی بانک‌های غذا شده بود.

در بسیاری از شهرها به دلیل تقاضای گسترده‌ای که برای دریافت غذا وجود دارد، تعدادی از بانک‌های غذا روزهای ارایه‌ خدمات خود و مقدار غذای تحویلی به هر خانواده را کاهش داده‌اند. این در حالی است که صف‌های دریافت غذا از ساعات اولیه‌ صبح تشکیل می‌شود تا افراد مطمئن باشند که چیزی برای خوردن به دست خواهند آورد.

در انگلیس بین سال‌های 2010 تا 2012م تعداد بانک‌های غذا از 54 به 201 عدد رسید که افزایش 372 درصدی را نشان می‌دهد(3). بر اساس گزارش می 2013م آکسفام، حدود نیم میلیون نفر از انگلیسی‌ها به بانک‌های غذا مراجعه داشته‌اند(5 و 4).

استفاده از بانک‌های غذا در آلمان و فرانسه بسیار بالاتر از انگلیس است. برای مثال، در 2014م حدود 1.5 میلیون نفر در هفته به بانک‌های غذای آلمان مراجعه کرده بودند(6). در فرانسه نیز حدود 3.5 میلیون نفر متکی به کمک بانک‌های غذا هستند(7). بانک غذای Banque Alimentaire بیش از 100 شعبه در فرانسه دارد که سالانه 200 میلیون وعده‌ غذایی به 1.85 میلیون نفر ارایه می‌دهد(8).

بنا به گزارش اخیر Daily Bread Food Bank، در 2016م بیش از 905 هزار مراجعه به بانک غذایی تورنتو صورت گرفته که 35 درصد این مقدار توسط افراد بالای 45 سال بوده است، درحالی‌که یک دهه قبل تعداد آن‌ها فقط 26 درصد کل مشتریان بوده است. عکس این قضیه در مورد افراد زیر 18 سال اتفاق افتاده که در 2006م بیش از 34 درصد مشتریان بانک‌های غذا را شامل می‌شدند، ولی در تازه‌ترین آمار تنها 29 درصد را شامل می‌گردند.

چنین تغییری می‌تواند ناشی از حمایت مالی بیشتر از کودکان در مقابل شرایط سخت و افراد مجرد پس از دوره‌ رکود اقتصادی و عدم توانایی در ورود مجدد به بازار کار باشد.

 بر اساس این گزارش، سطح تحصیلات در بین مشتریان بانک‌های غذای کانادا نیز افزایش ‌یافته و این امر حاکی از عدم تضمین برخورداری از آینده‌ای مطمئن با وجود تحصیلات دانشگاهی است.

یک دهه قبل تنها 22 درصد مشتریان بانک غذای تورنتو از تحصیلات دانشگاهی برخوردار بودند، ولی حالا 36 درصد از آن‌ها فارغ‌التحصیل دانشگاه هستند.

این قضیه می‌تواند از سوی دیگر حاکی از مشکلات مهاجران تحصیل‌کرده و تحصیل‌کرده‌های داخل کانادا برای گرفتن شغل اول یا ورود مجدد به بازار کار پس از اخراج از کار قبلی باشد(9).

شبکه جهانی بانک‌های غذایی و جایگاه ایران

از دهه‌ 1980م تأسیس بانک‌های غذا در سراسر جهان رشد چشمگیری داشته است. در حال حاضر بیش از 500 بانک غذا در سراسر جهان وجود دارد که به بیش از 20 میلیون نفر خدمات ارائه می‌کنند. این بانک‌ها از طریق شبکه‌ جهانی بانک‌های غذایی(GFN) با یکدیگر در ارتباط می‌باشند. این شبکه به‌منظور ایجاد، کمک و تقویت بانک‌های غذا در کشورهای مختلف جهان ایجادشده است. به این منظور، شبکه‌ جهانی بانک‌های غذایی ارتباطات و همکاری‌های گسترده‌ای را با صنعت جهانی غذا، جامعه‌ جهانی سازمان‌های مردم‌نهاد، منابع انسان‌دوستانه جهانی و سایر مؤسسات بین‌المللی متمرکز بر کاهش گرسنگی برقرار کرده است.

کشورهایی که در حال حاضر در شبکه‌ بین‌المللی بانکداری غذا قرار دارند، عبارتنداز: آرژانتین، کانادا، مکزیک، ایالات‌متحده، انگلستان، ژاپن، آفریقای جنوبی، استرالیا، گواتمالا، کلمبیا، برزیل، بلغارستان، شیلی، کاستاریکا، اکوادور، مصر، السالوادور، فرانسه، هندوراس، هنگ‌کنگ، هند، اسرائیل، نامیبیا، نیکاراگوئه، نیجریه، پاراگوئه، روسیه، سیرالئون، سنگاپور، کره جنوبی، تایوان، ترکیه و اروگوئه.

همچنین، کشورهای متعددی با بانک‌های غذایی وجود دارند که هنوز به شبکه‌ جهانی متصل نشده‌اند، زیرا هنوز دارای معیارهای مورد انتظار در این زمینه نمی‌باشند. در قاره‌ آسیا کشورهای هند، کره‌ جنوبی، ژاپن، تایوان، سنگاپور و هنگ‌کنگ ازجمله پیشگامان تأسیس بانک‌های غذا بوده‌اند. کشورهای عربی منطقه‌ هم چند سالی است که اقدام به تأسیس بانک‌های غذا تحت عنوان «بنک الطعام» کرده‌اند و اهتمام ویژه‌ای برای کاهش اتلاف غذا و کمک غذایی به نیازمندان دارند.

عربستان و امارات متحده‌ از آن جمله‌اند. برای مثال، دبی به دنبال آن است که در سال‌های پیش‌رو اولین شهر منطقه باشد که از طریق تأسیس بانک غذا، اتلاف مواد غذایی خود را به صفر می‌رساند.

ایران در رتبه‌بندی گزارش 2017م شاخص جهانی گرسنگی(GHI) رتبه‌ 30 را به‌دست آورده است. بر طبق این گزارش، درصد افراد دچار سوءتغذیه در ایران از 3.8 در 1991م به 5.5 درصد در 2016م رسیده است که روندی افزایشی را نشان می‌دهد(10). این در حالی است که برآوردهای اخیر فائو نشان می‌دهد هر سال 1.3 میلیارد تن غذا در جهان هدر می‌رود که ۳۵ میلیون تن از این رقم معادل ۲.۷ درصد در ایران دور ریخته می‌شود. علاوه بر این، برآوردهای فائو نشان می‌دهد که هر روز به ‌ازای هر نفر، 134 کیلوکالری غذا در ایران به هدر می‌رود یعنی سرانه هدررفت روزانه غذا در ایران 134 کیلوکالری است(11).

نتیجه

تجربه‌ جهانی نشان داده تأسیس بانک‌های غذا می‌تواند به کاهش شیوع سوءتغذیه و کاهش اتلاف مواد غذایی کمک شایانی نماید. همین امر ضرورت ایجاد بانک‌های غذا در ایران را به‌ویژه استان‌های ناامن غذایی(سیستان و بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد، هرمزگان، بوشهر، کرمان و ایلام) مشخص می‌سازد. رستوران‌ها و هتل‌های بسیاری وجود دارند که در هر وعده‌ غذایی مقدار قابل‌توجهی غذای اضافی را دور می‌ریزند. علاوه بر این، مقدار غذای آماده‌ای که در قالب نذورات در ایام مختلف به مردم اهدا می‌شود را می‌توان با برنامه‌ای حساب‌شده تجمیع کرد و در طول سال به توزیع آن پرداخت. هرچند که برخی نذورات محدودیت زمانی و مکانی دارد، اما باز هم می‌توان با مدیریت صحیح در قالب یک بانک غذا، جریان نذورات غذایی را برای یک گردش سالیانه تنظیم کرد.