دولت و شرایط اقتصادی، بازار کتاب را به سختی کشانده است ناشران، گندم بین دو سنگ آسیاب میانگین تیراژ کتاب در ایران از ابتدا تا انتهای دهه ٨٠ از بیش از ٥هزار به کمتر از ٣هزار نسخه و پس از آن به زیر‌هزار و پانصد نسخه تنزل پیدا کرده است یکی از مهمترین مشکلات ناشران در سال ٩٦، روند طولانی صدور مجوزها بوده است. سال ٩٦ برای ناشران و کتابفروشان سال برآورده شدن انتظاراتشان نبود؛ مثل بسیاری از کسب‌وکارهای دیگر. گرانی کاغذ در میانه‌سال و افزایش نرخ دلار در ماه‌های پایانی از روزهای سخت خبر می‌داد. آنها چراغ کتابفروشی‌ها و انتشاراتی‌ها را روشن نگاه داشته‌اند اما بسیاری‌شان می‌گویند صنعت نشر تحمل فشارها و چالش‌های بیشتر را ندارد. آمار کامل شمارگان کتاب در سال ٩٦ هنوز اعلام نشده اما براساس اطلاعات آماری خانه کتاب، تا پایان بهمن‌سال گذشته ٨٤هزار و ٧٩٥ عنوان کتاب در کشور منتشر شده است. از این تعداد ٦١درصد(٥١هزار و ٨٦٥ عنوان) چاپ اولی و ٣٩درصد (٣٢هزار و ٩٣٠ عنوان) تجدید چاپی بوده‌اند. ٧٦درصد کل این عناوین در تهران و ٢٤درصد نیز در شهرستان‌ها منتشر شده و ٧٧درصد تألیفی (به معنی انواع کتاب‌ها به جز ترجمه) و ٢٣درصد ترجمه بوده است. براساس گزارش آماری خانه کتاب، کتابهای «کمک درسی» مثل سال‌های گذشته بیشتر تعداد عنوان (١٧هزار و ١٢٩ عنوان) و همچنین بیشترین تیراژ (بیش از ٣٥میلیون نسخه) را داشته‌اند و پس از آن کتابهای «کودک» از نظر تیراژ ( حدود ٢٨میلیون نسخه) و تنوع (١٢هزار و ٨٢٢ عنوان) در جایگاه دوم قرار گرفته و کتابهای ادبی هم در جایگاه سوم جدول از نظر تعداد شمارگان(حدود ١٢ونیم‌میلیون نسخه) ایستاده‌اند. حالا در نخستین ماه از بهار ٩٧ ناشران درحالی برای حضور در مهمترین رویداد سالانه کتاب کشور یعنی نمایشگاه بین‌المللی کتاب در اردیبهشت‌ماه آماده می‌شوند که افزایش قیمت کاغذ و مشکلات دیگری که به گفته آنها همچنان در زمینه صدور مجوز و بحث ممیزی کتاب وجود دارد، چشم‌اندازی از روزهای پر چالش را پیش‌رویشان گذاشته است. تکثیر و توزیع غیرقانونی کتاب «محمود آموزگار»، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، مهمترین چالش پیش روی ناشران را در سال گذشته «چاپ و انتشار غیرقانونی کتابهای ناشران» و «بارگذاری غیرقانونی نسخه پی‌دی‌اف در فضای مجازی و کانال‌ها» می‌داند. به گفته او یکی از مهمترین مطالبات صنفی ناشران از اتحادیه در سال ٩٦ یافتن راهکارهایی برای کنترل و کاهش عرضه غیرقانونی کتاب به‌صورت آنلاین و دستفروشی بوده است. در دهه گذشته یکی از راهکارهای مورد توجه سایت‌هایی که درصدد جذب مخاطبان بیشتر بودند، ارایه نسخه‌های رایگان پی‌دی‌اف از کتابهای معروف، پرمخاطب و کاربردی بود. اسامی این کتاب‌ها در کنار کلیدواژه‌هایی چون «دانلود رایگان» می‌توانست روزانه هزاران نفر را برای بازدید به صفحات اینترنتی آنها بکشاند. حالا اگر اسامی همان کتاب‌ها را در اینترنت جست‌وجو کنید، در تعدادی از همان صفحات نوشته شده «دسترسی به نسخه این کتاب مقدور نیست» یا «نسخه آنلاین این کتاب به دلیل رعایت حق مولف از دسترس خارج شده است.» این پیام‌ها درواقع نتیجه پیگیری‌های ناشران یا مولفانی است که در سال‌های گذشته چه از طریق مذاکره و چه سایر راهکارهای قانونی، نسخه‌های کتاب‌هایشان را از سایت‌های متفرقه مجازی جمع‌آوری کرده‌اند. حالا تلگرام همان نقش را ایفا می‌کند، بستری برای انتشار نسخه‌هایی از کتابهای معروف با هدف جذب اعضای بیشتر. در بسیاری از کانال‌های تلگرامی، فایل انواع کتاب‌ها به‌صورت پی‌دی‌اف به‌عنوان یک هدیه یا امتیاز این کانال‌ها برای کاربرانشان مورد استفاده قرار می‌گیرد آن هم به بهانه کار فرهنگی: «قسمت غم‌انگیز ماجرا اینجاست که وقتی با مسئولان این کانال‌ها صحبت می‌کنیم، اغلب می‌گویند ما می‌خواهیم از طریق به اشتراک گذاشتن فایل‌های پی‌دی‌اف کتاب‌ها، فرهنگ کتابخوانی را ترویج کنیم. این اقدام آنها ضربه سنگینی به ناشران وارد می‌کند. نکته دیگر این‌که صاحبان این کانال‌ها می‌گویند ما به دنبال منافع اقتصادی نیستیم درحالی‌که همه می‌دانیم کانال‌هایی که تعداد اعضایشان بالا می‌رود، از طریق تبلیغات درآمد قابل‌توجهی کسب می‌کنند و این درآمد به قیمت ضربه‌زدن به فعالیت ناشران فراهم می‌شود. در سال ٩٦ این ماجرا به شدت دامن زده شد و انواع نسخه‌های پی‌دی‌اف در فضای تلگرام درحال گردش است.» علاوه بر تلگرام، افزایش تعداد دستفروشان کتاب در تهران و دیگر شهرها، عرصه دیگری برای فروش کتابهای غیرقانونی فراهم کرده است. به گفته آموزگار، بررسی‌های اتحادیه و گزارش‌های ناشران نشان می‌دهد با افزایش تعداد دستفروشان کتاب، کپی غیرقانونی کتابهای ناشران هم افزایش یافته: «یکی از موضوعاتی که در سال ٩٦ از سوی ناشران به اتحادیه منتقل شد همین موضوع بود که به‌هرحال با پدیده دستفروشی کتاب چه باید کرد؟ این کتاب‌ها با روش‌های دیجیتال تکثیر می‌شوند. سیستم دیجیتال این امکان را می‌دهد که کتاب را به صورت خیلی محدود چاپ کنند و بفروشند. مسأله دیگری که این موضوع ایجاد کرده، فروش تعداد قابل‌توجهی از کتاب‌ها از طریق همین شبکه دستفروشی است که آمار آن در چرخه آمار رسمی نشر لحاظ نمی‌شود.» آن طور که رئیس اتحادیه ناشران می‌گوید، در سال‌های گذشته شماری از ناشران با پیگیری‌های قانونی توانسته‌اند، با شماری از سایت‌هایی که به‌طور غیرقانونی نسخه‌های پی‌دی‌اف کتاب‌هایشان را منتشر می‌کردند برخورد کنند، اما با انتقال این فرآیند به شبکه تلگرام، پیگیری این موارد دشوار شده است. به گفته او در این ارتباط پیش از این کارگروهی با حضور نمایندگان وزارت ارشاد و نمایندگان اتحادیه ناشران تشکیل شد و جلسات منظمی برگزار می‌شد اما در پی تغییرات در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و انتخابات سال گذشته برگزاری این جلسات به تعویق افتاده و نماینده‌ای از دولت در این کارگروه حاضر نمی‌شود: «پیگیری‌ها در این زمینه به‌جای خوبی رسیده بود اما متاسفانه نیمه‌کاره ماند و یکی از امیدواری‌های ما این است که در سال جدید برگزاری این جلسات برای رسیدن به تصمیمات اثرگذار و اقدامات عملی از سر گرفته شود.» گرانی کاغذ از دیگر چالش‌هایی بود که صنعت نشر کشور را در سال ٩٦ تحت‌تأثیر قرار داد. دولت در میانه سال تصمیم گرفت کاغذ را از فهرست کالاهایی که از ارز مبادله‌ای استفاده می‌کنند، خارج کند. کاغذ گران شد، از بندی ٧٠تومان به بالای ١٠٠تومان: «علاوه بر این موضوع بحث‌های جدی مطرح بود که تعرفه واردات کاغذ را افزایش بدهند، این حواشی هم بر قیمت کاغذ اثر گذاشت و بیش از ٢٥درصد بالا رفت. ما بارها گفته‌ایم که ٨٠درصد کاغذ کشور وارداتی است و سهم کارخانه‌های دولتی در تأمین کل کاغذ مصرفی بازار ٢٠درصد است و این مقدار هم کاغذ نامرغوب هم هست و تصمیماتی از این دست ناشران را با بحران مواجه می‌کند. البته درنهایت با پیگیری‌ها و اعتراض‌ها امکان استفاده دوباره از ارز مبادله‌ای برای کاغذ فراهم شد اما شرایط برای ناشران به وضع سابق برنگشته است چون در آخرین ماه‌های سال ٩٦ افزایش دلار دوباره بر قیمت کاغذ اثر گذاشت وکاغذ حدود ٢٠درصد و در برخی انواع کاغذ بیش از این هم گران شده است و به این ترتیب قیمت تمام شده کتاب در سال جدید افزایش می‌یابد.» کاغذ مهمترین بخش در قیمت تمام شده کتاب است و به گفته رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، بازار کتاب کشش ندارد که کتاب از این گران‌تر شود چرا که کتاب خریداران محدودی دارد: «از نظر اقتصادی کشور در شرایطی است که مردم هزینه‌های ضروری را به سختی تأمین می‌کنند و در این شرایط یکی از هزینه‌هایی که کنار گذاشته می‌شود، کتاب است و می‌گویند ضروری نیست. به‌ویژه این‌که بحث ممیزی‌ها هم بر کتاب‌هایی که منتشر می‌شود اثرگذار است و تولیدات چندان کیفی نیستند و همین شرایط باعث سوءاستفاده بازارهای موازی و غیرقانونی شده. دستفروش‌ها می‌گویند کتابهای ما سانسور نشده است و می‌فروشند اما ناشران در چهارچوب‌های قانونی قادر به عرضه کتاب‌هایشان نیستند.» تیراژ سالیانه کتاب‌ها یکی از معیارهای سنجش وضع بازار نشر است. در سال‌های گذشته منحنی تیراژ یا همان شمارگان کتاب در ایران نزولی بوده است. گزارش‌های موسسه خانه کتاب نشان می‌دهد میانگین تیراژ کتاب در ایران از ابتدا تا انتهای دهه ٨٠ از بیش از ٥هزار به کمتر از ٣هزار نسخه و پس از آن به زیر‌هزار و پانصد نسخه تنزل پیدا کرده است. زمانی تیراژ ٥٠٠تایی برای کتاب‌ها تعجب برانگیز بود اما به گفته آموزگار درحال حاضر شماری از ناشران با تیراژ ٢٠٠ نسخه کتاب‌ها را منتشر می‌کنند: «این شرایط ناراحت‌کننده است واقعیت این است که در سال ٩٦ شمارگان کتاب باز هم نسبت به سال پیش کاهش پیدا کرده است، شاید حدود ١٠ تا ١٥ درصد حالا باید آمار دقیق‌تر اعلام شود. کاهش تیراژ و انتشار کتابهای ٢٠٠ یا ٥٠٠ نسخه‌ای به ناشران این امکان را می‌دهد منابع محدودی را که دارند بهتر مدیریت کنند و درواقع چاره‌ای جز این نیست. در سال‌های اخیر نه تنها ناشران کمتر شناخته شده حتی ناشران قوی هم از همین راهکار استفاده می‌کنند و به همین دلیل بعضا کتاب‌هایی که از نظر کیفی هم چندان قابل توجه نیستند، به چاپ‌های چهارم و پنجم می‌رسند. این موضوع البته ممکن است برای خوانندگان مناسب نباشد، چون کتابی را به همین دلیل که به چاپ چندم رسیده می‌خرند اما از نظر کیفیت راضی نمی‌شوند.» تنزل تیراژ کتاب‌ها به زیر ٥٠٠ نسخه اگر چه راهکاری است که ریسک انتشار کتابهای چاپ اول را پایین می‌آورد اما در عین حال پیامدهای دیگری به همراه داشته و آن افزایش تعداد کتابهای چاپ اولی است و به دنبال آن افزایش بیشتر تعداد نویسندگان کتاب اولی آن هم در جامعه‌ای است که کتابخوان‌های چندانی ندارد. منتقدان می‌گویند این شرایط حال حاضر بازار کتاب در ایران است، تولید متعدد کتاب‌هایی که خواندنی نیستند اما در تیراژ کم. شاید کارنامه‌ای باشد برای شماری از ناشران اما خوانندگان به‌ویژه خوانندگان حرفه‌ای کتاب را راضی نمی‌کند. تغییر مسیر یارانه‌ها هم کتابفروشان و هم ناشران در یک نکته اتفاق نظر دارند که در سال ٩٦ یکی از اتفاق‌های مهم اجرای طرح‌های حمایتی دولت در زمینه پرداخت یارانه کتاب بود. رئیس اتحادیه ناشران می‌گوید، سیاست‌گذاری‌های اخیر دولت در زمینه تخصیص یارانه کتاب به مصرف‌کننده نهایی کتاب و اجرای طرح‌های کتابگردی و طرح‌های ویژه تابستانه، پاییزه و عیدانه که از سال ٩٤ آغاز شده، رونق بیشتری برای کتابفروشی‌ها به‌ویژه در شهرستان‌ها به همراه آورده است. براساس این طرح، خریداران کتاب با خرید ١٠٠ هزارتومان می‌توانستند از یارانه ارشاد معادل ٢٠هزار تومان برخوردار شوند درواقع با پرداخت ٨٠ هزارتومان میتوانند ١٠٠ هزارتومان کتاب بخرند. مابه‌التفاوت این خرید را دولت به کتابفروشی‌ها پرداخت می‌کند. تجربه این تغییرات در نحوه تخصیص یارانه‌ها در دوره‌هایی که برگزار شده، موفقیت‌آمیز بوده است. رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران معتقد است کتابفروشان در سال‌های اخیر تحت تأثیر سیاست‌های حمایتی دولت و همچنین امکان استفاده از وام‌های ٣٠٠میلیون تومانی با بهره ٨درصد و دوره بازپرداخت ٥ ساله شرایط بهتری را تجربه می‌کنند؛ هر چند که پرداخت وام‌های جدید به دلیل محدودیت اعتبارات مدتی است متوقف شده است: «بیش از یکصد کتابفروشی با استفاده از این طرح راه‌اندازی شدند، بعضی از کتابفروشی‌ها هم از این وام برای تجهیز و بازسازی فروشگاه‌هایشان استفاده کردند. بانک شهر بانک عامل برای پرداخت این وام بوده و اگر در سال ٩٧ اعتبارات مورد نیاز تأمین شود و پرداخت این وام به کتابفروشان سرعت بگیرد، شاهد افزایش تعداد کتابفروشی‌ها به‌ویژه در شهرستان‌ها و ارتقای کیفیت کتابخانه‌های فعلی خواهیم بود. سیستم اداره کتابفروشی‌های ما نیازمند تغییراتی به تناسب نیاز روز است، به‌ویژه این‌که کتابفروشی‌ها بتوانند فروشگاه‌های آنلاین فعالی داشته باشند.» به گفته «منوچهر حسن‌زاده» مدیر انتشارات مروارید تغییراتی که سال‌های اخیر در زمینه تخصیص یارانه کتاب انجام شده، شرایط بهتری را هم برای ناشران و هم برای کتابفروشان فراهم کرده: «این امکان خوبی است برای ناشر وقتی کتاب را همین‌طوری می‌دهد، بیش از یک سال طول می‌کشد که پول به دستش برسد الان اینها کمک است و پول نقد می‌آید دست ناشر و خرید کاغذ را نقدی انجام می‌دهد.» از نگاه حسن‌زاده یکی از مهمترین مشکلات ناشران در سال گذشته، روند طولانی صدور مجوزها بوده: «حدود ٦٥درصد کارهای ما در انتشارات مروارید تجدید چاپ است که نشان می‌دهد انتخاب‌های ما در گذشته خوب و مورد توجه جامعه بوده است؛ اما در زمینه کتابهای جدید یکی از مهمترین مسائل تسریع روند صدور مجوزهاست. اهل قلم به ما فشار می‌آورند که چرا کتابهای ما منتشر نمی‌شود. فرآیند صدور مجوز از نظر زمانی بسیار نامشخص و غیرقابل پیش‌بینی است و ناشر در این میان گندم بین دو سنگ آسیاب است. نویسنده و مترجم محق است که بخواهد کارش زودتر جواب مثبت بگیرد و اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سرعت مجوز را بیشتر کند، شرایط بهتر می‌شود.» از نگاه حسن‌زاده در تحلیل وضع بازار کتاب نباید نگاه آرمانی داشت، بلکه باید واقع‌گرایانه تحلیل کرد. به گفته او: «ما در یک دوران، پسا احمدی‌نژاد قرار داریم، الان نه‌تنها کتاب بلکه همه محصولات فرهنگی به سختی افتاده‌اند و وضع کتاب هم از شرایط عمومی جامعه مستثنا نیست.» همچنان در صف ممیزی اگر چه تغییر سیاست‌های پرداخت یارانه کتاب وزارت ارشاد و برخی دیگر از طرح و برنامه‌های حمایت دولت، نظر مثبت تعدادی از ناشران و کتابفروشان را جلب کرده اما از نگاه برخی دیگر از آنها این اقدامات مسأله اصلی حوزه کتاب نیست. آنها همچنان در انتظار تحقق وعده‌های مهمتر دولت در زمینه بازنگری در سازوکارهای ممیزی کتاب در ایران هستند. حدود دو ماه پیش بود که حسن روحانی، رئیس‌جمهوری در مراسم اختتامیه سی‌و‌پنجمین دوره کتاب سال نحوه ممیزی کتاب در وزارت ارشاد را برای چندمین‌بار مورد انتقاد قرار داد و گفت که سازوکارهای فعلی حاکم بر ممیزی کتاب منجر به تولید آثاری شده که با نیازهای جامعه همسو نیست: «دولت باید تسهیل‌گر و کمک‌کننده باشد. نمی‌توان در محلی به نام ممیزی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی موانعی در راه انتشار کتاب ایجاد کرد.» روحانی در این مراسم و در جمع نویسندگان و ناشران یکی از موانع پایین‌بودن فرهنگ مطالعه در کشور را تولید کتاب‌هایی دانست که متناسب با نیازهای جامعه نوشته نمی‌شوند و درواقع اگر هم نوشته شوند، مجوز انتشار نمی‌گیرند. حاضران از زبان رئیس‌جمهوری شنیدند که بهترین راهکار برای اصلاح وضع موجود این است که ممیزی کتاب به انجمن‌های نویسندگان، اندیشمندان و تشکیلات صنفی این حوزه واگذار شود: «باید ممیزی را به اهلش واگذار کنیم؛ زیرا هر چیزی را که به اهلش واگذار کنیم، درست‌تر خواهد بود. بحث ممیزی را برای چندین سال به انجمن‌های تخصصی واگذار و امتحان كنيد؛ اگر موفق نبود، بر‌می‌گردانیم.» رئیس‌جمهوری در جشن کتاب سال ٩٧ درواقع به بخشی از مهمترین مطالبات ناشران اشاره کرد: «بازنگری در سازوکارهای ممیزی» و «تسریع در صدور مجوزها». این چندمین‌بار است که روحانی از ضرورت بازنگری در سازوکارهای ممیزی می‌گوید اما همچنان در روی همان پاشنه می‌چرخد. شهلا لاهیجی، مدیر انتشارات روشنگران، یکی از ناشرانی است که همچنان بخشی از کتاب‌هایش در انتظار صدور مجوز در وزارت ارشاد مانده‌اند. او در پاسخ به این پرسش که به‌عنوان یک ناشر در سال ٩٦ با چه چالش‌هایی مواجه بوده، تأکید می‌کند که شرایط برای فعالیت ناشران در یک سال به‌خصوص به ناگهان تغییر نمی‌کند و آنچه در سال ٩٦ بر آنها گذشته از سال‌های قبل از خود تأثیر پذیرفته: «برای ناشر کهنه سالی چون من مثل همه این سال‌ها با همه امیدی که به دولت روحانی داشتم و تلاشی که کرده بودم قصه و غصه همان است که بود. دستبرد به متن کتاب‌ها (بخوانید سانسور) همچنان وجود دارد و تحول اساسی در نگاه به فرهنگ مکتوب به وجود نیامده است. میخ آهنین سانسور همچنان بر مغز نویسنده و ناشر فرو می‌رود. آن هم کتابی که تیراژش به ٣٠٠ و ٥٠٠ نسخه تقلیل یافته است. مردم می‌گویند به کتاب‌هایی که چاپ می‌شود، اعتماد ندارند. در مورد انتشارات روشنگران باید بگویم علاوه بر ٥٠ جلد قبلی که هنوز در اداره کتاب منتظر بخت‌گشایی است از کتابهای جدیدمان هم خیری ندیده‌ایم، پنج کتاب گرفتار سانسور شد. یک کتاب بی‌جواب مانده و نمایشنامه رحمانیان که دو ماه روی صحنه بوده ممنوع‌الچاپ شده. از کتاب چهارراه بیضایی هم خبری نیست نمی‌دانم با این وضع و کتابهای ارزنده‌ای که به این دلایل نمی‌توانیم در نمایشگاه بین‌المللی ارایه کنیم چگونه باید از بهتر شدن شرایط سخن بگویم؟ موضوع و اشکال اساسی عدم اجرای قانون است.» از نگاه او سیاست غالب در مورد کتاب، در سال‌های اخیر ازجمله سال ٩٦ از میدان به در کردن ناشران مستقل و محدودکردن بخش خصوصی و غیروابسته به رانت است: «لابد از رئیس‌جمهوری هم کاری بر نمی‌آید یا اراده‌اش وجود ندارد.» لاهیجی معتقد است علاوه بر مسائلی که ناشران در وزارت ارشاد با آن مواجه هستند، اتحادیه ناشران و کتابفروشان هم پشتوانه محکمی برای آنها نیست: « فعلا جنگ داخلی فرصت پرداختن به مسائل نشر و ناشران را به مدیریت اتحادیه نمی‌دهد و ناشران هم نه چندان امید و اطمینان و نه حوصله و پشتکار اصلاح آن را دارند. رقبا یا دستگاه‌های موازی دولتی هم از هر فرصت برای تضعیف ناشران مستقل و غیروابسته بهره می‌برند از تشکیلات وسیع بودجه دولتی تا باغ بوستان کتاب گرفته تا ناشران دولتی که بودجه‌شان از جیب ملت تأمین می‌شود نمی‌دانم با این همه مشکلات چگونه می‌شود وضع ماه دیگر را پیش‌بینی کرد چه رسد به دورتر مثلا سال دیگر. من فکر می‌کنم تا وحشت از کتاب وجود دارد و قانون زیرپا گذاشته می‌شود، چرخ بر همین روال می‌چرخد که تا امروز چرخیده است.» |