این روزا همه‌چیز گرون شده، اما خب بعضی چیزا، گرون شدنش آدمو اذیت می‌کنه، مثلا همین اتفاقی که برای کتاب در این چند ماهه افتاده است و قیمتش مثل دلار که هر روز بالا می‌رفت رشد صعودی داشت. 6 ماه ابتدایی سال برای ناشران و کتابفروشان و کسانی که دستی در حوزه نشر داشتند، روزهای خوبی نبود؛ از خرداد ماه نبود کاغذ شروع شد، کاغذی که وارد کشور می‌شد و ناشران با همان کاغذ وارداتی می‌توانستند کتاب‌هایشان را منتشر کنند. به‌یک‌باره قیمت کاغذ که رشد 50 درصدی داشت، کار ناشران را خراب کرد و نکته مهم این بود که حتی همین کاغذ گران هم در کشور نبود و ناشر مجبور می‌شد تا کتاب جدید یا حتی تجدیدچاپ‌ها را در انبار نگه دارد تا بتواند کاغذ مورد نیازش را پیدا کند، بگذریم از ناشرانی که اعلام ورشکستگی کردند و کتابفروشی‌هایی که تعطیل شدند.

در این میان وزیر ارشاد، که خودش قبلا معاون فرهنگی بود و درد ناشران را می‌دانست، در تیرماه نامه‌ای به وزیر صنعت نوشت و در این نامه درخواست کرد: «با توجه به نیاز کشور به واردات کاغذ چاپ و تحریر و همچنین ضرورت حمایت از بخش مهم و اثرگذار صنعت نشر و مطبوعات، هیات محترم دولت در اقدامی منطقی و هوشمندانه به‌منظور حمایت از فعالان پرشمار حوزه‌های مذکور و رفع نیاز کشور و نیز ایجاد ثبات و تعادل در بازار، کاغذ را در زمره کالاهای اساسی کشور قرار داده و با تخصیص ارز حمایتی(٨٠٠‏٣ تومان) موجبات آرامش بازار و بهره‌برداری مناسب تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان حوزه فرهنگ را به نحو مطلوب فراهم آورد. ضمن قدردانی از تلاش ارزشمند جنابعالی و همکاران محترم‌تان در ایجاد کارگروه کاغذ که با هدف رصد، پایش و کنترل مولفه‌های مختلف و اثرگذار این حوزه، فعالیت و تلاش کرده است به اطلاع می‌رساند، متاسفانه در هفته‌های اخیر با منفعت‌طلبی سودجویان بی‌مسئولیت، اقدامات چند لایه حمایتی دولت در این زمینه کم‌اثر شده و شاهد افزایش بی‌رویه و غیراصولی قیمت کاغذ چاپ، تحریر و روزنامه در بازار هستیم.»

نامه وزیر ارشاد کمی از التهاب‌ها را کم کرد اما باز هم نتوانست ثبات لازم را به حوزه کاغذ برگرداند. در مردادماه هم احتکار کاغذ و دادن ارز دولتی به دو نفر که حتی وجود خارجی نداشتند باعث شد تا مشکلات این حوزه بیشتر شود. برای اینکه بدانیم چه بلایی بر سر کاغذ و کتاب و نشر در ماه‌های نخست و پرالتهاب نشر و کاغذ امسال آمده است، مقایسه‌ای آماری از پنج ماه اول سال 96 با پنج ماه اول سال 97 انجام داده‌ایم. آماری که مرجع آن «خانه کتاب» است، موارد واضح و البته تامل‌برانگیزی دیده می‌شود ازجمله اینکه برای هرکدام از ماه‌های امسال، قیمت کتاب، چقدر افزایش و همچنین تعداد عناوین و شمارگان چقدر کاهش داشته است.

چند سوال مهم درباره آمار مبهم وزارت ارشاد

۱ـ یکی از نقاط مبهم آمار وزارت ارشاد تفاوتی است که بین قیمت بازار واقعی کتاب با این آمار وجود دارد. براساس آمار ذیل، فاصله میانگین قیمت از مردادماه 96 تا مردادماه 97 است. مساله اول در خصوص قیمتی است که در بازار کتاب و کتابفروشی‌ها دیده می‌شود، این قیمت همراه با برچسبی است که روی قیمت‌های اصلی می‌خورد. مثلا ناشر کتابی را با هفت هزار تومان به چاپ رسانده است اما وقتی که کاغذ گران شد و اتفاقات ارزی پیش آمد، به کتابفروشی‌ها رفت و روی قیمت هفت هزار تومان برچسب قیمت جدید چسباند. (گزارشی پیش از این، با همین موضوع برچسب‌های روی کتاب در روزنامه «فرهیختگان» منتشر شد) و همین باعث شده است که قیمت‌هایی که در این آمار وجود دارد، حدودی باشد و نوسانات مهم در بازار واقعی کتاب در آن لحاظ نشود.

 ۲- نکته دیگر اینکه کتاب‌های کمک درسی که حدود 60 درصد چاپ کتاب ایران را شامل می‌شوند نوسان قیمت خاصی ندارند اما بیشترین تغییرات قیمت مربوط به حوزه عمومی کتاب است. برای همین با توجه به حجم عمده چاپ کتاب که متمرکز بر کتب درسی است، نمی‌توان نسبت به تغییرات در میانگین قیمت کتاب را محل رجوع قرار داد چون اگر به بازار کتاب در خیابان انقلاب یا خیابان کریم‌خان سری بزنید متوجه می‌شوید که چقدر قیمت کتاب با آمار وزارت ارشاد متفاوت است.

بر اساس جدول روبه‌رو در فروردین 97، 3444 عنوان کتاب منتشر شده است و در فروردین‌ماه 96، ۲۹۹۲ عنوان کتاب منتشر شده‌است و تعداد کل کتاب‌ها ۱۵درصد رشد داشته است اما در کنار این رشد ۱۵درصدی در عناوین کتاب؛ شمارگان کتاب، دچار افت شده است و میانگین تعداد شمارگان منفی هشت درصد است و نشان دهنده این است که ناشران تعداد چاپ‌های کمتری را برای کتاب‌های جدیدشان انتخاب کرده‌اند تا کمتر نسبت به وضعیت گرانی کاغذ متضرر شوند. با نگاهی به درصد تغییر قیمت‌ها به نسبت سال قبل، شاهد این هستیم که قیمت کتاب به نسبت ماه مشابه در سال 96، 38 درصد هم گران شده است که این مساله در ابتدای سال برای ناشران ایجاد نگرانی کرد. چون آنها کاغذ را با قیمتی گران‌تر نسبت به اسفند 96 خریده بودند، برای همین نگرانی‌شان را به معاونت فرهنگی ارشاد اعلام کردند، اما از طرف ارشاد به آنها اطمینان داده شد که تا ماه بعد قیمت‌ها به یک ثباتی خواهد رسید و واردات کاغذ هم باعث ارزان‌شدن قیمت آن می‌شود.

همه می‌دانند که اردیبهشت نامش با کتاب رقم خورده است، برگزاری نمایشگاه کتاب با وجود همه نقدهایی که به آن وارد است اما فرصت مناسبی برای ناشران و فروش کتاب‌هایشان است، برای همین همه‌شان تا رسیدن به نمایشگاه سعی می‌کنند، کتاب‌هایشان را چاپ کنند و به نمایشگاه برسانند. آمار مقایسه نشر کتاب بین سال 96 و 97 نشان می‌دهد که در اردیبهشت 96، 7 هزار و 906 عنوان کتاب و در اردیبهشت 97، 8 هزار و 901 عنوان کتاب منتشر شده است، که نشان از رشد 13 درصدی چاپ کتاب دارد و علاوه‌بر آن میانگین شمارگان در این ماه چهار درصد نسبت به سال گذشته رشد داشته است. قیمت کتاب هم نسبت به اردیبهشت ماه سال قبل هفت درصد بوده است که البته تخفیف‌های نمایشگاه این مساله قیمت را توجیه می‌کند و برای سال‌های پیشین هم، اردیبهشت ماه و نمایشگاه، بهار امیدی برای کتاب و ناشران بوده است.

کاغذ گران شد، خردادماه همین امسال بود که یک‌باره قیمت کاغذ گران شد، جوری که باعث شد به ناشران فشار زیادی بیاید و خیلی‌ها هم نتوانستند کتاب‌هایشان را به چاپ برسانند. قرار بود تا کاغذ وارد شود اما واردات هم با مالیات‌های سنگین همراه بود و همه اینها باعث شد تا کتاب کمتر وارد بازار نشر و چاپ شود؛ طبق آمار در خرداد 96، 6 هزار و 550 عنوان کتاب چاپ شده است و این درحالی است که در خردادماه 97، این تعداد کاهش یافته و تعداد آن به 6 هزار و 286 عنوان رسیده است که حدود چهار درصد کاهش داشته است. تعداد شمارگان، دراین ماه هم نسبت به اردیبهشت افت زیادی پیدا کرده و حدود 14 درصد کاهش داشته است. این درحالی است که قیمت کتاب هم یک رشد دورقمی دارد و به 24 درصد رسید. با این وضعیت می‌شد گفت که شرایط بدخیمی برای نشر محصول فرهنگی کتاب شکل گرفته است اما روزهای بدتری هم برای کاغذ و کتاب وجود داشت که در تیرماه و مردادماه برای کتابفروشان و برخی ناشران رقم خورد.

ماه خرداد، آنقدر برای ناشران تلخ بود که شاید فکر نمی‌کردند، در تیرماه اتفاق جدیدی برای‌شان بیفتد اما خب دستور مستقیم وزیر ارشاد برای حل مشکل کاغذ باعث شد تا در تیرماه، کمی نوسانات قیمت کاغذ کاهش یابد و تاثیر مستقیمی بر تعداد عنوان کتاب داشت. تیرماه 97 به نسبت ماه قبلش 2660 عنوان کتاب به بازار نشر آمد. این روند باعث شد، با وجود اینکه تعداد کل عنوان کتاب‌ها در تیرماه 96، هفت هزار و ۷۳۳ عنوان بود ولی در تیرماه 97، این آمار به هشت هزار و 946 عنوان رسید. میانگین شمارگان در این ماه به نسبت سال قبل حدود هشت درصد رشد داشته است و همچنین قیمت کتاب هم در این ماه با رشد 12 درصدی به نسبت سال قبل همراه بوده است. اما اتفاق ویژه و تاسف‌بار حوزه کتاب در این ماه، این بود که به‌دلیل نوسانات چند ماه اخیر، بخش مهمی از کتابفروشی‌ها تعطیل شدند و ناشرانی که دیگر نمی‌توانستند از کنار چاپ کتاب، کتابفروشی‌هایشان را هم بگردانند، مجبور شدند، کتابفروشی‌هایشان را جمع کنند و همین مساله آغاز شکل‌گیری رکود در بازار نشر بود.

مردادماه امسال هم، ماه خوبی برای ناشران نبود، در این ماه جلوی واردات کاغذ گرفته شد و با توجه به اینکه کارخانه‌های داخلی، کاغذ زیادی نمی‌توانستند تولید کنند، ناشران مشکلات زیادی پیدا کردند. آمار این ماه نشان می‌دهد تعداد کل کتاب‌ها در مردادماه 96، هشت هزار و 263 عنوان کتاب بوده است و همین آمار با سه درصد رشد در مرداد 97، به هشت هزار و 533 عنوان کتاب رسیده است. در این ماه بار دیگر شاهد هستیم که شمارگان کتاب، به نسبت سال گذشته افت کرده و منفی شده است. میانگین شمارگان در مرداد 96، هزار و 536 بوده و در مرداد 97 این آمار به هزار و 484 رسیده است و طبق معمول هم میانگین قیمت مثل چهار ماه اول سال 97، رشد داشته است و از 17 هزار و 832 تومان با رشد 14 درصدی به 20 هزار و 514 تومان رسیده است