پس از تهیه، تالیف و تایید از میان چه دست‎ها و ماشین‎آلاتی می‎گذرند تا به دست دانش‎آموزان برسند؟ این صفحات کاغذی در گیرودار فرآیند چاپ با چه چالش‎هایی روبه‎رو می‎شوند؟ چگونه تامین می‎شوند و باید واجد چه کیفیاتی باشند؟ کاغذ در صنعت چاپ و نشر ایران کالایی استراتژیک است و بحث واردات و تولید داخلی آن هیچ وقت خالی از حرف و حدیث نیست، روایت پرحاشیه‎ی رول‎های سفید کاغذ در شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران (که وظیفه‎ی حیاتی تامین کتاب‎های دانش‎آموزان را بر عهده دارد) به کجا ختم می‎شود؟ کاغذ ایرانی در فرآیند تولید کتاب‎های درسی در چه نقطه‎ای ایستاده است؟ تا چه حد توانسته انتظارات را برآورده کند و چه فاصله‎ای با کیفیت مطلوب دارد؟

آنچه در پیش رو می‎آید ماحصل گزارشی از شرکت «چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران» پیرامون وضعیت تولید و توزیع کتاب‎های درسی است که توسط نشریه چاپ ونشرآماده و در چند بخش تنظیم شده است؛ روایتی خاکستری. هم آمیخته به لطف و قدردانی هم آغشته به عتاب و گلایه.

کتاب درسی؛ تولیدی برای تمام فصول

پروسه‎ی تولید کتاب درسی از آنچه به‎نظر‎ می‎آید پیچیده‎‏تر است. چاپ و توزیع کتاب‎های درسی فرآیندی پیوسته و زمان‎بر است، به این معنا که به محض تحویل دادن سفارشات سال تحصیلی قبل کار بر روی سفارشات سال تحصیلی جدید آغاز می‎شود. توقفی وجود ندارد و این فرآیند تولید در تمام ۱۲ ماه سال ادامه دارد. در سال‎های اخیر با مطرح شدن بحث تغییر مجدد نظام آموزشی، کتاب‎های سال تحصیلی جدید در تابستان همان سال تالیف می‌شوند و این امر سبب شده فرصت چاپ و توزیع برای کتاب‎های جدیدالتالیف بسیار فشرده شود؛ امسال با انتشار و تولید کتاب‎های پایه‎ی دوازدهم که در دستور کار قرار دارند پروسه‎ی تولید کتاب‎های نظام جدید آموزشی به اتمام می‎رسد.

بنا بر آمار شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی در حال حاضر از حدود ۷۵ میلیون کتابی که باید منتشر می‎شده بیش از ۶۵ میلیون جلد آن منتشر و کمتر از ۱۰ میلیون نسخه باقی مانده است. از این مقدار تولید شده حدود ۴۳ میلیون جلد کتاب توزیع شده که با اعلام وزارت آموزش و پرورش، کتاب‎فروشی‎ها شروع به فروش می‎کنند. علیرغم فشردگی کار اما به نظر می‎آید تولید و توزیع کتاب‎های درسی امسال از شرایط مناسبی برخوردار باشد. اگرچه نسبت به سال گذشته و به دلیل ثابت ماندن جمعیت دانش‎آموزی کشور در سال‎های اخیر رشد آماری چندانی را در تیراژ تولیدی کتاب‎های درسی شاهد نیستیم اما ظرفیت‎های تولید در شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران توسعه پیدا کرده و اضافه شدن یک دستگاه ماشین روتاتیو یونیست و افزایش روزانه‎ی ۵۰۰ هزار فرم چاپی سبب شده روند تولید تسریع شود.

کالایی داخلی در خدمت پروژ‎ه‎ای ملی

از جمله خط‎مشی‎های شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران با سابقه‎ای بالغ بر چهار دهه فعالیت، استفاده‎ی تمام و کمال از مواد اولیه‎ی تولید داخل در به انجام رسانیدن پروژه‎ی ملی تامین کتاب‎های درسی دانش‎آموزان در سراسر کشور است. آرزو و خواستی که با پیگیری روندی تعاملی با کارخانه‎های تامین‎کننده‎ی مواد اولیه و آزمایش و بررسی ده‎ها نمونه، هم‎اکنون در زمینه‎هایی محقق شده است. چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران بنا به اظهارات خودشان هم اکنون در مرکب و چسب صحافی تامین‎کننده‎ و تولیدکننده‎ی داخلی معتبر و باکیفیت دارند و در این بخش‌ها حداقل‎ نیاز ممکن به بازارهای برون‎مرزی را دارند. تلاشی که با گذشت دهه‎ها در سایه تحقیق، بررسی و آزمایش نمونه‎های داخلی و مقایسه‎ی آن‎ها با محصولات مشابه خارجی به ثمر نشسته است.

جانِ کتاب کاغذ است، بر کاغذ است که کلمه‎ها می‎نشینند و تجمیع صفحات کاغذی در کنار هم است که کتاب را شکل می‎دهد اما تولید و کیفیت این رول‎های سفید در داخل کشور همواره با اما و اگرهای فراوانی روبه‎رو بوده و سال‎هاست که این کالا با نمونه‎ی مشابه‎ خارجی‎اش در رقابت است.

کتاب درسی کالایی تولید داخل، برای تامین نیاز دانش‎آموزان کشور در طول سال‎های متمادی تحصیل است؛ از این رو استفاده از کاغذ ایرانی در تامین این نیاز به عنوان مهم‎ترین اهداف و سیاست‎گذاری‎های ‎کلان و جزء افتخارات شرکت چاپ و نشر کتاب‌های‎ درسی ایران تعریف شده است. هدفی که سال‎هاست مستقل از افت‎وخیزهای اقتصادی و سیاسی برای نیل به آن تلاش شده است. نزدیک به ده سال است مواد ترکیبی و کیفیت کاغذ ایرانی به مدد مهندسان و مدیران بخش‎های کاغذ و چاپ مورد آزمایش قرار گرفته تا امروز در مقام بالاتری از کیفیت، نسبت به سال‎های گذشته قرار بگیرد. اگرچه که عزمی جدی برای بهره‎مندی و استفاده از کاغذ ایرانی وجود دارد اما به‎نظر می‎آید تنها وجود این عزم و اراده کفایت نمی‎کند و موانع و چالش‎هایی عینی و ساختاری پیش روی استفاده از کالای سپید ایرانی برای تحقق این پروژه‎ی ملی وجود دارد.

چوب و کاغذ مازندران و رول‎های سفید حیاتی

 دو دهه حضور و فعالیت کارخانه‎ی چوب و کاغذ مازندران در صنعت کاغذسازی داخلی این کارخانه را به یکی از قطب‎های تولید و توزیع کاغذ داخلی تبدیل کرده که عهده‎دار تامین بخشی از کاغذ مورد نیاز برای چاپ کتاب‎های درسی نیز هست. کتاب درسی کالایی استراتژیک و زمان‎مند است که باید در زمان مشخص به دست دانش‎آموز برسد و هر تاخیر و کاستی‎ای در چاپ و توزیع آن سبب بروز مشکلات فراوانی در نهادهای آموزشی و دولتی می‏شود، بنابراین ضروری است که تا پیش از شروع سال تحصیلی کتاب به دست همه‎ی دانش‎آموزان در سراسر کشور برسد اما چوب و کاغذ مازندران در این پروسه تولید تا چه میزان بر تعهد خود پایبند بوده است؟

بنا بر اعلام شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی در دی ماه ۱۳۹۶ قراردادی با شرکت چوب و کاغذ مازندارن برای تامین پنج هزار تن کاغذ منعقد شده و ۳۰ درصد مبلغ قرارداد پرداخت شده اما در حال حاضر تنها ۵۰ درصد مقدار توافق‎شده‎ی کاغذ به شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران تحویل داده شده است و چوب و کاغذ مازندران برای تامین الباقی تعهدش خواستار مبلغی بیشتر از قرارداد بسته‎شده است.

هم‎اکنون ۱۵۰۰ تن کاغذ ایرانی برای تکمیل فرآیند تولید کتاب‎های درسی امسال موردنیاز است؛ میزانی که تامین آن ساده نیست و به اما و اگرهای بسیاری وابسته است؛ چرا که اگر یک فرم از کتابی با کاغذ ایرانی چاپ ‎شود باید الباقی فرم‎های کتاب تا انتهای فرآیند چاپ، با همان کاغذ ایرانی چاپ شود و اگر نه از آنجایی که رنگ کاغذ ایرانی با کاغذ خارجی فرق می‎کند، صفحات کتاب دو رنگ می‎شود؛ در راستای ممانعت از بروز چنین مسئله‎ای خط تولید چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران در حال‎‎ حاضر برای تکمیل پروژه‎ی امسال خود با وقفه روبه‎رو شده است.

گلایه‎ی شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران بیشتر متمرکز بر این نکته است که زمان عقد  قرارداد شرکت تامین‎کننده باید در نظر بگیرد آیا توانایی تامین مقدار تعهدشده را دارد یا خیر؟ ابتدای شهریور ماه زمانی است که باید تمام پروسه‎ی تولید و توزیع کتب درسی تمام شده باشد اما عدم رعایت تعهد چوب و کاغذ مازندران موجب بروز خلل و نقصان در تکمیل تولید شده است و هنوز مشخص نیست داستان کتاب‎های درسی امسال چگونه به پایان می‎رسد و اگر گزینه‎ی استفاده از کاغذ وارداتی در میان نباشد، سرنوشت کتاب‎های درسی دانش‎آموزان ایرانی به کجا می‎رسد؟

تلاش برای تحقق رویایی چندین ساله

از آنجایی که کتاب درسی در تمام مدت سال تحصیلی در اختیار دانش‎آموز است و به‎طور پیوسته مورد استفاده قرار می‎گیرد، کیفیت چاپ آن و کاغذ به‎ کار گرفته شده برای ساخت آن زیر ذره‎بین قرار دارد. کاغذ ایرانی در این چند ساله تا چد حد توانسته است استانداردهای لازم و موردنیاز را برای تثبیت خود در این فرآیند کسب کند؟

بنا به تجربه‎ی شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران؛ کاغذ ایرانی در سال‎های اخیر توانسته است روند رو به ‎بهبودی را در دستیابی به شاخص‎های استاندارد طی کند. در این راه کوچک‎ترین مشکلات منعکس شده‎اند و مهندسان و دست‎اندرکاران فرآیند تولید کاغذ تمام هم و غم خود را برای رفع این موانع به کار گرفته‎اند و در بسیاری از بخش‎ها می‎توان از پیشرفت‎های چشمگیر سخن به میان آورد. برای نمونه در بحث پرز کاغذ نمی‎توان گفت که کاملا به سطح نمونه‎ی مشابه خارجی خود ارتقاء یافته اند اما بسیار بهتر و کمتر شده‎ است. سابق بر این پرز کاغذ به شکلی بود که تولید را مختل می‎کرد اما امروز این مشکل تا حد زیادی رفع شده است.

نکته‎ی دیگر مسئله‎ی رنگ کاغذ ایرانی است؛ در رنگ کاغذ ایرانی بهبود فراوانی حاصل شده است، اگرچه نمی‎توان با قاطعیت گفت که کاغذهای ایرانی کاملاً سفید شده‎اند اما شواهد امر حاکی از آن است که رنگ کاغذ روشن‎تر و بهتر شده است.

در کنار شاخصه‎های پرز و رنگ کاغذ؛ گراماژ کاغذ نیز مسئله‎ی دیگری است که همواره مدنظر بوده است. به دلیل این که ماشین‎ها‎ی رول از سرعت بسیار بالایی برخوردارند کوچک‎ترین اختلاف گراماژی در طول کاغذ ممکن است باعث پارگی کاغذ و توقف روند تولید و پایین آوردن سرعت ماشین شود. تمامی مسائل ذکرشده در سال‎های اخیر بهبود یافته‎اند اگرچه که هنوز با رسیدن به درجه‎ی عالی فاصله دارند. در این راه پیشرفت‎های بسیاری به دست آمده که نشان از مطالعه و تحقیق روی کاغذ ایرانی دارد اما هنوز کاستی‎هایی در میان است. از جمله‎ی این موارد به لوله‎ی کر کاغذ اشاره می‎شود؛ بر اساس تجربه‎ی شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران پیش از این، در طی فرآیند تولید، کر شل می‎شد و هرز می‎چرخید که این به معنی توقف تولید تا جایگزینی رول دیگر بود؛ در حال حاضر اگرچه این نقص تا حدی رفع شده است اما گاهی قطر ابتدا و وسط کر تفاوت دارد و این مسئله برای شَفت ماشین‎های شیتر که باید از میان کر رول رد شود و به طور کامل در آن قرار بگیرد مشکل ایجاد می‎کند. در شاخصه‎ی عرض کاغذ نیز هنوز مشاهده می‎شود که عرض کاغذ کم و زیاد می‎شود که این امر در بحث سنجاق، در حین چاپ و رجیستریشن باعث اختلال می‎شود.

تمام مواردی که باید در کاغذ ایرانی بهبود پیدا کنند نیازمند بررسی همه‎جانبه و تخصصی هستند. میزان ماده‎ی سفیدکننده‎ای که به کاغذ اضافه می‎شود و یا مقدار پرز باید به طور دقیق در فرآیند تولید کاغذ ایرانی مورد بررسی قرار بگیرند و اطمینان حاصل شود که برای کاربر کتاب مسئله ایجاد نمی‎کنند. بنا به نظر شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، کاغذ ایرانی برای رسیدن به حد مطلوب خود نیازمند همتی همه‎جانبه و بهره‎مندی از دانش و فناوری روز است تا بتواند توان رقابت با همتای برون‎مرزی خود را پیدا کند و جایگاه خود را در صنعت چاپ و نشر داخلی تثبیت نماید. شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران استفاده از کاغذ ایرانی برای تولید کتاب‎های درسی را مایه فخر و مباهات می داند و این مجموعه‎ی عظیم چاپی تاکید دارد که حمایتگر کاغذ ایرانی است و راغب است استفاده صد در صدی از کاغذ ایرانی را در کارنامه‎ی خود ثبت کند.

کاغذ کتاب درسی و نوسانات بازار

 تامین کاغذ تولید کتاب‎های درسی بر عهده‎ی آموزش و پرورش است و کتاب درسی از ارز دولتی‎ برخوردار می‎شود. کتابی که در این حجم و چهاررنگ چاپ می‌شود اگر قرار باشد با قیمت بازار کتاب عرضه شود دانش‎آموز توانایی خرید آن را ندارد؛ بنابراین آموزش و پرورش کاغذ کتاب‎های درسی مورد نیاز خود را با ارز دولتی تامین می‎کند. برای تامین منابع کاغذ کتاب‎های درسی همیشه پیش‎بینی برای یک تا دو سال آینده وجود دارد و در نتیجه تلاطمات دوره‌ای بازار ارز و کاغذ، فرآیند چاپ و نشر کتاب‎های درسی را با خود درگیر نمی‎کند.

شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران برای چاپ کتاب‎های درسی نه یک ورق کاغذ از بازار داخلی ایران مانند ظهیرالاسلام تهیه می‌کند و نه حتی ورقی به این بازار کاغذ می فروشد. هر اتفاقی که در آن بازار می‌افتد مربوط به جریانات مستقل خود است و این مجموعه را درگیر نمی‎کند. در نهایت وجود تحریم‎ها و نوسانات ارزی اگر چه انجام کار را مشکل‎تر از همیشه می‎کند اما نکته‎ای که نباید فراموش شود این است که این بحران‎ها کار چاپ و توزیع کتاب‎های درسی را متوقف نمی‌‎کنند و با هر سختی روند تولید و توزیع  تکمیل می‎شود. کتاب درسی در آغاز سال تحصیلی باید به دست دانش‎آموزان برسد؛ و این مهم به هر نحوی به انجام می‎رسد.

اما و اگرها

علیرغم مشکلات و بد عهدی‌های انجام شده شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران همچنان تاکید می‎کند از تامین کاغذ موردنیاز توسط کارخانه‎ی چوب و کاغذ مازندران استقبال می‎کند اما اگر این مجموعه نتواند به تعهدات خود پایبند باشد کاغذ مورد نیاز از خارج تهیه می‎شود. اگر پنج هزار تنی که سفارش داده شده بود توسط چوب و کاغذ مازندران تامین می‎شد هم‎اکنون شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی می‌توانست از چاپ یک‎چهارم کل کتاب‎های درسی با کاغذ ایرانی خبر دهد اما متاسفانه تا امروز ۱۹ هزار تن کاغذ مصرف شده که از این مقدار تنها ۲۵۰۰ تن آن ایرانی بوده و نسبت مدنظر تامین نشده است.

شرکت چاپ و نشر کتاب‎های درسی ایران در بحث استفاده از کاغذ ایرانی همواره ظرفیت تولید کاغذ توسط شرکت چوب و کاغذ مازندران و کیفیت کاغذ تولید شده را رصد می کند. بدین معنا که در بحث کیفیت کاغذ، چاپ و نشر کتاب‌های درسی به‎عنوان مصرف‎کننده‎ی محصول چوب و کاغذ مازندران علیرغم اینکه حدود ۲۵ درصد از  ظرفیت تولیدش (به دلیل کم‎ کردن سرعت ماشین‎ها و شست‎وشوی بیشتر) کاسته می‎شود اما این آمادگی را دارد تا به چوب و کاغذ مازندران در رسیدن به کیفیت مطلوب کمک کند. اما در مورد ظرفیت تولید کاغذ، کارخانه‎ی چوب و کاغذ مازندران باید فراتر از شعارها و سخنرانی‎های تبلیغاتی، صادقانه ظرفیت تولیدش را بسنجد، تسهیلاتی را برای تأمین این ظرفیت به دست آورد و بر اساس آن تعهد بدهد. 

سرانجام...

تابستان به پایان می‎رسد و در اولین روز ماه مهر دانش‎آموزان با کتاب‎های تازه وتانخورده، سال جدید تحصیلی را آغاز می‎کنند اما داستان طولانی چاپ کتاب‎های درسی با شروع سال تحصیلی به پایان نمی‎رسد و ماشین‎های عظیم‏الجثه‎ی چاپ به فعالیت خود ادامه می‎دهند. روند تولید کتاب‎های درسی اگر چه به مدد بهره‎مندی از فناوری‎های روز دنیای چاپ بهبود پیدا کرده است اما به نظر می‎آید کاغذ همچنان می‎تواند به چالشی پیش ‎روی این خط تولید و توزیع بدل شود.

برنامه‎ریزی دقیق، شناخت صحیح ظرفیت‎های تولید کاغذ داخلی و ارائه‎ی تسهیلات حمایتی از جمله مواردی هستند که نهادهای ذی‎ربط با ورود و کمک به گسترش آن‎ها می‎توانند مسئله‎ی تامین کاغذ داخلی را برای چاپ و نشر کتاب‎های درسی از چالش به فرصت تبدیل کنند و به سوال «چاپ کتاب درسی با کاغذ ایرانی آری یا خیر؟» قاطعانه جواب مثبت دهند و با این پاسخ پروژه‎ی چاپ کتاب‎های درسی را به افتخاری ملی برای تولید داخلی بدل کنند. /الهه ایمانی‎پور